رمان و انقلاب اسلامی

نویسنده: سید مرتضی آوینی
میلان کوندرا 1 معتقد است که رمان ماهیتاً در جست‌وجوی کشف معمای «من» است. نه آن‌که درصدد کشف این معما برآید، نه؛ رمان با این پرسش که «من» چیست و چه وضعی در جهان دارد آغاز می‌شود. او به خوبی بر این معنا واقف است که این پرسش صورتی مابعدالطبیعی یا فلسفی و یا حتی روان‌شناختی ندارد. مسلماً رمان‌نویسی با فلسفه نسبتی دارد، اما اساساً رمان این پرسش را از آن منظر که فلسفه یا روان‌شناسی طرح می‌کنند در میان نمی‌گذارد؛ و برای رسیدن به جواب نیز راه دیگری را طی می‌کند.
آدمی همچون من که از خاک شرق برآمده، ریشه‌اش در همین خاک محکم شده، در زیر همین آسمان شاخ و برگ گسترانیده و از باران وحی و شهود قلبی سیراب شده است می‌داند که معمای «من» گشودنی نیست و معمای «من» یعنی همه‌ی معمای هستی … و این معما ـ یا بهتر بگویم «راز» ـ گشودنی نیست که نیست؛ نه با رمان که با هیچ چیز دیگر. راز اگر در دام انکشاف می‌افتاد که دیگر راز نبود. میلان کوندرا نیز انتظار نمی‌برد که رمان این راز را بگشاید. این‌قدر هست که رمان می‌‌تواند از عهده‌ی بیان این «وضع» برآید، وضع انسان در جهان، یعنی آنچه که میلان کوندرا به تبعیت از هیدیگر 2 آن را در «جهان بودن» 3 می‌خواند.
انسان اگر به این پرسش دچار شود که پیش از آن‌که چشم در این جهان بگشاید کجا بوده است، چیزی به یاد نخواهد آورد، اما در عین حال برایش باورکردنی نیست که پیش از پا گذاشتن در این عالم، در «جایی دیگر» نبوده باشد. مواجهه با همین پرسش کافی است که پرده‌ی توهمات را بدرد و از ورای عاداتی که صورت رازآمیز عالم را انکار می‌کند چهره‌ای دیگر از واقعیت را به انسان نشان دهد: «ما در جهان «افکنده» شده‌ایم». احساس این حضور ـ حضور در جهان - با حیرتی همراه است که اولین منزل هجرت است از فطرت اول به فطرت ثانی، از جهان تنگ و کوچک روزمرگی‌ّ‌ها به جهانی دیگر که میلان کوندرا آن را بیش از همه در آثار کافکا 4 یافته و ستوده است: «قصر» در کجای عالم است و «محاکمه» در کدام دادگاه واقع می‌شود؟ گرگورا سامسا 5 در کدام شهر، کدام کوچه و در کدامین خانه چشم ازخواب گشوده و خود را روی تختخوابش چون حشره‌ای بزرگ یافته است؟ میلان کوندرا می‌گوید ـ و بحق می‌گوید ـ که در قرن حاضر ناگهان جهان در پیرامون انسان بسته شده و زندگی به یک دام مبدل شده است. کافکا می‌پرسد: در جهانی که عوامل تعیین‌کننده‌ی بیرونی آن‌چنان نیرومند هستند که اختیار و آزادی انسان دیگر معنایی ندارد، چه راهی برای او باقی مانده است؟ این پرسش را کافکا فقط به عالم نظام‌های توتالیزم باز نمی‌گرداند، بلکه همه‌ی وسعت زندگی بشری را در این روزگار در نظر دارد. «قصر»، «محاکمه» و «مسخ» وضع بشر امروز را در جهانی که مغلوب یک نظم جهنمی و ناخواسته است بیان می‌دارند و این کار نه از فلسفه برمی‌آید و نه از هیچ هنر دیگری جز رمان. میلان کوندرا می‌گوید که رمان آن چیزی را بیان می‌کند که جز با رمان قابل بیان نیست؛ و البته این سخن درباره‌ی دیگر هنرها نیز صادق است. کوندرا می‌نویسد:
در ضمن نوشتن «بار هستی» 6 است که من، با الهام گرفتن از شخصیت‌های رمانم که همگی به گونه‌ای از جهان کناره می‌گیرند، درباره‌ی سرانجام گفته‌ی معروف دکارت، 7 که انسان را «ارباب و مالک طبیعت» می‌شمارد، اندیشیده‌ام. این «ارباب و مالک»، پس از آن‌که موفق به انجام دادن معجزاتی در علوم و فنون شد، ناگهان پی برد که مالک همه چیز نیست: نه ارباب طبیعت است (زیرا طبیعت کم‌کم از صحنه‌ی کره ی زمین کنار می‌رود)، نه ارباب تاریخ است (زیرا تاریخ از اختیار او خارج شده است) و نه ارباب خویشتن است (نیروهای غیرعقلی روحش او را هدایت می‌کنند). اما اگر انسان دیگر ارباب نباشد، پس چه کسی ارباب است؟8
او می‌گوید:
رمان، هستی را می‌کاود نه واقعیت را9
و بنابراین:
دنیای کافکایی به هیچ واقعیت شناخته شده‌ای، شبیه نیست. دنیای کافکایی «امکان نهایی و واقعیت نیافته‌ی» دنیای بشری است. این امکان در پس جهان واقعی ما نمایان است و آینده ی ما را پیشاشیش اعلام می‌کند. 10
کافکا چگونه کافکا شده است؟ مسلماً او نخست با جهان پیرامون خویش یکی شده و بعد، از آن فراتر رفته است. دیگر آن‌که برای کافکا، «نوشتن» چیزی هم‌شأن «نفس کشیدن» است و به عبارت بهتر، چیزی هم شأن «زیستن» … آقای «کاف» در «قصر» و «محاکمه» چه کسی جز خود اوست؟ گرگوار سامسا چه کسی است جز خود او که از صورت «فرد منتشر»، از صورت انسان‌هایی که جهان امروز همه‌ی آن‌ها را به یکدیگر شبیه کرده است، فراتر رفته و باز هم خویشتن را و وضع خویشتن را در برابر جهان می‌نگرد؟ مگر نه آن‌که دنیای کافکایی صورت تمثیلی و ساده شده‌ی همین جهانی است که با تمرکز تدریجی قدرت و ایجاد یک نظم جهنمی صنعتی و دیوان‌سالارانه ما را احاطه کرده است؟ همان‌طور که میلان کوندرا گفته است، نه تنها دولت‌های توتالیتر روابط نزدیک میان رمان‌های کافکا و زندگی واقعی را آشکار کرده‌اند، بلکه:
جامعه‌ی به اصطلاح دموکراتیک نیز فراشد [پروسه‌‌ی] زداینده‌ی شخصیت و پدیدآورنده‌ی دیوان‌سالاری را به خود می‌بیند. 11
اما:
رمان نویس نه مورخ است نه پیامبر، او کاوش‌گر هستی است. 12
این کاوش‌گر هستی، جهان را با عقل فلسفی نمی‌نگرد، بلکه وضع خویش را در برابر عالم حیات روایت می کند و بر همین روایت یا بازگویی است که نام «رمان» یا «نوول» نهاده‌اند.
در داستان‌های امروز، خلاف قصص پیشینیان، اعاظم و قهرمانان نیستند که آفاق انسانی را در وجود و حیات، عمل و گفتار خویش تعیّن می‌بخشند، بلکه «من‌»ها یا «افراد منتشر» در روی سیاره‌ی خاک هستند که چگونگی حضور خویش در جهان را باز می‌گویند. وضع دُن کیشوت در برابر جهانی که او را در احاطه داشت وضع قصص پیشپنیان در برابر رمان جدید است. دن کیشوت زمانی به جست‌وجوی ماجراهای قهرمانانه‌ی شوالیه‌های قرون وسطا از خانه بیرون می‌آید که عصر قهرمانان سپری شده است. زیبایی اسرارآمیز رمان سِروانتس 13 در همین جاست. پهلوانان باستانی ایران اکنون حتی در کلام نقّالان نیز زنده نمانده‌اند؛ آن‌ها در آخرین نفس‌های احتضار خویش، این سوی و آن سوی، در این شهرستان و آن روستای دورافتاده، معرکه می‌گیرند و زنجیر می‌درانند و مجمعه‌ی فلزی پاره می‌کنند و زیر چرخ‌های کامیون می‌خوابند و کلاه می‌گردانند تا از گرسنگی نمیرند. در اعصار جدید، وضع بشر در برابر جهان، یعنی «چگونه بودن»اش، تغییر کرده است و این وضع جدید، داستان‌ها و داستان‌سرایی مناسب خویش می‌طلبد. دُن کیشوت در میان احساس ترحم خانواده‌ی خویش می‌میرد و با او نسل قهرمان به انقراض می‌رسد.
اکنون در سراسر جهان، همه‌ی ارواح منتظر دریافته‌اند که عصر تازه‌ای آغاز شده است. با این عصر تازه، انسان تازه‌ای متولد خواهد شد ـ که شده است ـ و او روایت تازه‌ای از چگونه بودن خویش بازخواهد گفت. اگر قرار باشد که رمان تحول یابد ـ و چاره‌ای هم جز این نیست ـ تنها از این طریق است، از طریق تحول «من».
میلان کوندرا معتقد است که رمان دستاورد اروپاست ؛ و راست می‌گوید. او آمریکا را نیز دنباله اروپا می‌داند، اما فراتر از این، حتی اگر میلان کوندرا بر این معنا تصریح نکرده باشد، در همه جای دنیا رمان‌نویسان موفق در بازگویی روایت «من»، ناگزیر از رجوع به مصدر و منشأ ادبیات داستانی معاصر، یعنی اروپا، بوده‌اند. تمدن اروپایی انسان‌های سراسر کره‌ی زمین را به یکدیگر شباهت بخشیده است و رمان نیز در ایجاد این وحدت تاریخی که فرهنگ‌ها و تمدن‌های عظیم همه‌ی اقوام غیر اروپایی را نابود کرده، شرکت داشته است. میلان کوندرا می‌نویسد که:
برقراری وحدت تاریخ کره‌ی زمین، این رؤیای بشریت … با فراشد تقلیل سرگیجه‌آوری همراه بوده است… خصلت جامعه‌ی معاصر، به گونه‌ای وحشت‌آور، این طالع نحس را استوار می‌کند: زندگی انسان به نقش اجتماعی او تقلیل می‌یلبد. 14
او راست می‌گوید. انسان جدید تا حدّ عضوی مکرر از یک دستگاه عظیم که به صورتی وحشت‌آور و کاملاً غیرانسانی، دقیق و منظم و بی‌وقفه کار می‌کند کاهش یافته است. فردیت انسان و آزادی و اختیار او در یک حیات اجتماعی موریانه‌وار مستحیل شده است و «من» ها را دیگر نمی‌توان از یکدیگرتمیز داد. میلان کوندرا می‌نویسد:
… اما بدبختانه، رمان را نیز موریانه‌های تقلیل می‌جوند، موریانه‌هایی که نه تنها از مفهوم جهان، بلکه از مفهوم آثار نویسندگان نیز می‌کاهند. رمان (مانند سراسر فرهنگ) بیش از پیش، در دست رسانه‌های همگانی افتاده است …. کافی است که هفته‌نامه‌های سیاسی اروپایی و آمریکایی، خواه چپ و خواه راست، از تایمز گرفته تا اشپیگل، را ورق بزنیم تا دریابیم همه‌ی آن‌ها دید یکسانی درباره‌ی زندگی دارند… این روحیه مشترک رسانه‌های همگانی … روحیه‌ی زمانه ماست. این روحیه، به نظر من، مغایر با روح رمان است.15
و بعد میلان کوندرا به این نتیجه می‌رسد که:
رمان زوال‌پذیر است، به همان زوال‌پذیری غرب عصر جدید.16
رسانه‌های همگانی، از روزنامه‌ها گرفته تا رادیو وتلویزیون، در همه جای دنیا و حتی ایران، فرهنگ را مبدل به ضدّ فرهنگ می‌کنند. رسانه‌های همگانی ماهیتاً چنین‌اند؛ آن‌ها کلمات را به اشیا تبدیل می‌کنند تا آن‌ها را به حیطه‌ی معادلات و محاسبات مربوط به تولید و مصرف و عرضه و تقاضا بکشانند. در رسانه‌های همگانی، فرهنگ نوعی کالاست که مطلوب ذائقه‌ی مصرف‌کنندگان تولید می‌شود. کافی است فی‌المثل به ازاله‌ی معنوی کلمه‌ی «ایثار» در رسانه‌های همگانی در طول این چند سال بعد از اتمام جنگ نظر کنیم. ایثار در حقیقت امری خلاف آمد عادت است که پرتویی از خورشید ذات انسان را تجلی می‌دهد. در سال‌های جنگ، این کلمه می‌توانست به راستی بر مدلول حقیقی خویش دلالت کند، اما از آن هنگام که این کلمه در کف رسانه‌ها افتاد و آن‌ها تلاش کردند تا آن را در «مکانیسم تولید فرهنگی» خویش معنا کنند، «ایثار» رفته‌رفته از معنا تهی شد و اکنون آن جز پوسته‌ای ظاهراً سالم اما تهی از مغز باقی مانده است. رسانه‌های همگانی می‌کوشند که فرهنگ را فرموله کنند و فرموله کردن فرهنگ مفهومی جز تبدیل فرهنگ به ضدّ فرهنگ ندارد. «عادت» نه تنها عمل را از معنا تهی می‌کند بلکه در برابر تعالی و تحول معنوی نیز می‌ایستد. عادت انسان را به ایستایی می‌کشاند حال آن‌که تعالی در تحول و پویایی است.
از خلاف آمد عادت بطلب کام که من
کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم
وقتی کلمه دچار شیئیت می‌شود، بیش از همه، کلماتی که بر معنای مجرد دلالت دارند آسیب می‌بینند، نه کلماتی هم‌چون میز و تخته و اسب و اصطبل. چنین است که زبان گرفتار بحران می‌شود و چه کسی است که بتواند بحران زبان را در این روزگار انکار کند؟ رسانه‌های همگانی به صورتی مکانیکی اقوام و انسان‌های کره‌ی زمین را به یکدیگر شبیه می‌سازند و تفاوت‌های فرهنگی را از میان برمی‌دارند. این همان پروسه‌ی کاهشی است که میلان کوندرا از آن سخن می‌گوید. بنیان ادبیات بر زبان استوار می‌شود و بنابراین، وقتی زبان گرفتار بحران شود، ادبیات نیز مبتلا خواهد شد.
روح زمین عصر تازه‌ای را انتظار می‌برده است و این انتظار در ادبیات داستانی و نمایشی اواخر این قرن موج می‌زند. ادبیان این قرن روایت‌گر بحرانی عظیم در حیات بشری است و انقلاب اسلامی طلیعه‌ی فردایی دیگر است؛ چشمه‌ی آب حیاتی است در دل این وادی ظلمات. اما در جواب به این پرسش که این تحول تاریخی چگونه در ادبیات تجلی خواهد کرد چه باید گفت؟
انسان، با تحولی که به تبع انقلاب معنوی اسلام در جهان ایجاد شده است وضع تازه‌ای در برابر هستی خواهد یافت. «من»، یعنی «کیفیت حضور انسان در عالم وجود» است که دیگرگون خواهد شد و اگر این دیگرگونی در ادبیات بازگویی شود، باید منتظر بود که ادبیات داستانی تسلیم تحولی عظیم حتی در فرم و قالب بشود. نباید رمان معاصر را همچون ظرفی بینگاریم که درباره‌ی مفروض خویش بی‌طرف است و به همان سهولت که آب در پیاله جای خویش را به شربت وامی‌گذارد، رمان نیز محتوای تفکر معنوی را بپذیرد. سخت به اشتباه رفته‌ایم اگر چنین بیندیشیم. رمان‌نویس چیزی را جز تجربیات حیاتی خویش که چگونگی حضور او را در عالم تعیّن می‌بخشند نمی‌نویسد؛ نمی‌تواند بنویسد. کاراکترها همه از بطن نویسنده پای به عالم داستان می‌گذارند و به این لحاظ چاره‌ای نیست مگر آن‌که آنان را مراتب و وجوه مختلف و متعدد «من» بدانیم. تا این «من» متحول نشود، رمان‌نویسی متحول نخواهد شد و محتوای دیگری را نخواهد پذیرفت.
انقلاب، امری خلاف آمدِ عادت است، یعنی عادت نه قادر به آفرینش انقلاب است و نه قادر به حفاظت از انقلابی که روی می‌نماید… و نه آن‌که می‌تواند انگیزه‌های انقلاب را بخشکاند. اگر عادت می‌توانست چنین کند عادات و ملکاتِ ملازم با پنجاه سال حکومت پهلوی، طلب انقلاب را در دل‌ها و سینه‌ها یکسره نابود می‌کرد، اما چنین نشد و چنین نیز نخواهد شد. هر چه خود انقلاب اسلامی بعد از هدم عادات گذشته عادات و ملکات تازه‌ای را به همراه بیاورد، اما با تزریق این عادات در قالب ظاهری رمان و داستانسرایی با تقلید از فرم رمان، ادبیاتی داستانی متناسب و هم‌شأن انقلاب به وجود نخواهد آمد. باید از میان انسان‌هایی که تحول معنوی انقلاب اسلامی را به جان آزموده‌اند و جوهر رمان را نیز شناخته‌اند، کسانی مبعوث شوند که این وظیفه را بر عهده گیرند و نباید انتظار داشت که نتایج مطلوب به آسانی و بی‌زحمت و ممارست بسیار فراچنگ آید. رسولان انقلاب باید به «جوهر» رمان دست پیدا کنند نه «فرم و قالب» آن؛ و البته از آن‌جا که این روزگار، روزگار اصالت روش‌ها و ابزار است، بدون تردید تا جوهر رمان مسخّر ما نشود فرم و قالب آن نیز به چنگ ما نخواهد آمد. این سخن در باب دیگر هنرها نیز صادق است.
پانوشت‌ها:
1ـ Milan Kundra (1921): رمان‌نویس چک، مقیم فرانسه. ـ و
2ـ هنر رمان ص 61 . ـ و
3ـ هنر رمان ص 56 . ـ و
4ـ هنر رمان صص 62 و 63. ـ و
5ـ هنر رمان ص 199 . ـ و
6ـ هنر رمان ص 103 . ـ و
7ـ Miguel de Cervantes( 1616ـ1547)؛ داستان‌نویس اسپانیایی. ـ و
8ـ Martin Heidegger (1976ـ1889)؛ فیلسوف آلمانی. ـ و.
9ـ In-der – Welt- sein : در جهان بودن.
10ـ Frantz Kafka (1924ـ1883)؛ نویسنده‌ی آلمانی زبان اهل چک. «قصر»، «محاکمه» و «مسخ» از جمله آثار مشهور اوست که به فارسی ترجمه شده است. ـ و
11ـ قهرمان رمان «مسخ». ـ و
12ـ میلان کوندرا، بار هستی، پرویز همایون‌پور، گفتار، تهران، 1365. ـ و.
13ـ Rene Descartes (1650ـ1596)؛ فیلسوف و ریاضی‌دان فرانسوی. ـ و.
14ـ میلان کوندرا، هنر رمان، پرویز همایون‌پور، گفتار، تهران، 1372، ص 98. ـ و.
15ـ هنر رمان، ص 100. ـ و.
16ـ هنر رمان، صص 100 و 101. ـ و.